Verslag van het onderzoek naar de zorg onder joodse ouderen in Amsterdam

Inleiding
Gedurende de afgelopen maanden heb ik een onderzoek gedaan onder joodse ouderen in Amsterdam naar de behoefte naar (joodse) zorg. Dit onderzoek is gehouden in het kader van een stage opdracht voor hogeschool inHolland voor mijn opleiding Joods pastoraal Werk.

In dit kader heb ik een aantal interviews afgenomen. Voor de interviews heb ik joodse ouderen benaderd of laten benaderen. Mevr. I. van de Joodse gemeente Amsterdam was mijn stagebegeleidster. Ik ben haar zeer dankbaar voor de manier waarop ze zich van deze taak heeft gekweten. Zij is ook instrumentaal geweest bij het tot stand brengen van een aantal van de interviews.

Ook Mevr. V., maatschappelijk werkster van Beth Shalom is mij hier zeer behulpzaam mee geweest. Zij heeft een aantal contacten gelegd in Beth Shalom. De interviews vonden plaats tijdens de maanden december 2009 en januari en februari van 2010. Alleen ondergetekende heeft een volledige lijst van de geïnterviewden. Deze lijst is uiteraard geheim.

Mijn dank gaat tevens uit naar de directie van Beth Shalom, met name aan de directeur die mij alle ruimte en gelegenheid heeft gegeven om in Beth Shalom interviews af te nemen.

Terug naar boven

Privacy
Ik heb zoals gezegd een aantal bejaarden benaderd. Feit is dat mensen zeer herkenbaar zijn. Daarom is ervoor gekozen om slechts een aantal toonaagevende fragmenten van de interviews op te nemen. Uiteraard zo gewijzigd dat niet te herkennen is wie de opmerking(en) heeft gemaakt. Omwille van de privacy worden ook personalia zeer summier opgenomen in dit verslag. Ik wil volstaan met de vermelding hoeveel dames en heren zijn ge ï nterviewd en binnen welke leeftijdscategorie de ge ï nterviewden vielen.

Deze categorie ë n zijn:
A: 60-75
B: 75-90 en
C: 90 en hoger.

Aard van de gesprekken
Feit is dat ik met alle bejaarden die ik sprak een zeer prettig en openhartig gesprek heb gehad. Dat was zeker niet alleen omdat het fijn was dat iemand langs kwam. Natuurlijk was het dat ook. Het was ook omdat men besefte dat het een thema betrof wat speelt bij heel veel ouderen. En dat hier een mogelijkheid kon worden gecreëerd om een kennis van 2 kamers verderop te helpen. Dat op zichzelf zegt al heel veel.

Een gedeelte van de geïnterviewden woont in Bet Shalom. Een gedeelte woont daar niet.

Een kleine minderheid van de geïnterviewden beschouwt zich orthodox. De anderen waren van traditioneel levenden tot mensen die bijna of niets met hun geloof deden.

Ik heb de interviews afgenomen als 3 e / 4 e jaars student aan hogeschool inHolland. Er zijn in de gesprekken veel uitspraken gedaan over het hoe en het waarom van religie. Ik ben er niet op ingegaan omdat daarmee een einde zou komen aan het doel van de gesprekken.

Plaats van het interview was, voor zover de persoon in Beth Shalom woonde in de eigen kamer of in de aanleunwoning. De gesprekken met zij die niet in Beth Shalom woonden waren bij hun thuis of op een neutrale locatie.

De interviews duurden 45 minuten tot ander half uur. Zoals in de grote wereld bleek de ene persoon een betere verteller dan de ander. Dat lag zowel aan het leven van de persoon in kwestie zelf, als aan de openheid en aan de betrokkenheid van geest.

Terug naar boven

Verdieping
De geïnterviewden vertelden hun levensverhaal. Zij vertelden over de oorlog, over wat er daarna gebeurde. Wat betekent het dat ze hun verhaal vertelden? Hier valt aan toe te voegen wat ik heb opgemerkt in mijn reflectieverslag over het boek Bakens in de stroom, van Professor J.H.M. Mooren.

Het laatste hoofdstuk in dit boek, wat gewijd is aan narrativiteit, ging mij zeer na aan het hart. De grote kracht van narrativiteit komt daar naar voren. Wij hadden daar al aandacht aan besteed in de colleges van De W. in de eerste periode van het studiejaar. Een verhaal plaatst iemands leven in een bepaald perspectief. Het laat de levensloop zien. Het geeft verbanden en breuken.

Ik wil daar aan toevoegen dat er door het verhaal een transcendentie tussen de verteller en luisteraar kan ontstaan.

In het reflectie verslag voor de colleges narrativiteit citeerde ik Konrad:

Gyorgy Konrad zei eens “Op de vraag naar de zin van zijn leven antwoordt de mens met een verhaal” (artikel Henk J. Veltkamp in tijdschrift geestelijke verzorging jaargang 9 nr 39 blz 33).

M.a.w door een verhaal kom je in contact met de zin van je leven. Er gaat een barri è re weg. Er komt een dieper en beter contact tussen de twee personen. Tijdens de interviews vertelden de mensen ook veelal hun verhaal. Ik kwam in contact met 16 mensen die allemaal ondanks alles een stuk zin hadden gevonden, geforceerd of ontdekt. Een stuk zin naast of ondanks een grote witte of donkere vlek in hun bestaan.

Terug naar boven

Doel van de gesprekken
Doel van de interviews was het vast stellen van het sociaal/pastorale zorg niveau en de zorgbehoefte onder de ouderen. In de meeste gevallen was de wens expliciet. In gevallen waarin volgens mijn oordeel van een impliciete zorgbehoefte sprake was/is heb ik dat ook weergegeven. Het is de taak van een eventuele zorgverlener onder joodse ouderen zodanige contacten te leggen dat hij niet alleen voelt wat er expliciet maar ook wat er impliciet nodig is. Daar waar hij of zij oploopt tegen iemand die zegt: “Ik wil er niet over spreken omdat het toch geen zin heeft” of: “Ik heb geen behoefte aan (veel) contacten met anderen omdat..............”, dan is het een moment dat er een waarschuwingslichtje moet gaan branden. Dan is er wel degelijk een impliciete vraag naar zorg c.q. hulp.

Tegelijkertijd mogen we niet vergeten dat bejaardengemeenschappen inderdaad gemeenschappen zij met in micro wat we in macro in de grote maatschappij tegenkomen.

We zullen dus moeten accepteren dat de een zich socialer opstelt dan de ander. Maar aan de andere kant is sociaal contact voor ouderen – die sowieso een sociale kring hebben die steeds kleiner wordt- van levensbelang. Verzorgenden dienen ervoor te waken dat die kring zo groot mogelijk blijft.

Indeling
In het hieronder staande schema staat een indeling van de geïnterviewde ouderen

Ik ben de interviews ingegaan met de volgende potentiele vragenlijst:

• Wat is uw geboorte jaar en plaats?
• Waar woonde u voor die tijd, wat deed u in uw dagelijkse leven en wanneer besloot u (voor zover van toepassing) naar Bet Shalom te gaan?
• Wat heeft u voor band met de joodse gemeenschap. Is deze hecht of niet.?
• Waarop ligt bij u de nadruk bij uw joods zijn?
• Is het speciaal voor u om in een joods huis te wonen?
• Heeft u een kring van joodse familie en/of vrienden waardoor u voldoende joods gezelschap c.q. geestelijke/pastorale zorg heeft?
• Heeft u contact met joodse (zorg)organisaties?
• Vindt u dat u van hen voldoende aandacht krijgt?
• Zijn er op dit gebied zaken waarmee/voor u graag meer steun zou ontvangen?
• Krijgt u bezoek van vrijwilligers?
• Zijn die bezoeken frequent genoeg?
• Vindt u dat deze vrijwilligers u datgene geven waar u behoefte aan heeft?
• Zo nee wat zou volgens u beter kunnen gaan?
• Hoe viert u de speciale joodse dagen zoals Pesach of Rosj Hasjana?
• Hebben die vieringen genoeg inhoud?
• Voelt u dat u een goede plek heeft in joods Nederland?
• Wat zou er misschien beter kunnen in joods Nederland?
• Zijn er in uw omgeving veel joodse ouderen die erg eenzaam schijnen te zijn?
• Wat zou daar dan volgens u aan kunnen worden gedaan?
• Zou u het fijn vinden als u eens in de zoveel tijd bezoek zou krijgen van een joodse zorg professional om met u de dingen te bespreken die u belangrijk vindt?
• Aan wat voor kwalificaties zou deze persoon moeten voldoen?

Terug naar boven

Praktijk
In praktijk bleek dat dit veel te veel vragen waren. Het is beter om een aantal gerichte vragen te stellen specifiek gefocused op de te interviewen ouderen. Ik wilde ook gesprekken die gefocused waren op een bepaald aspect van het bestaan niet zonder meer kortwieken.

Het ging ook niet om het beantwoorden van alle 21 vragen.

Tevens geven deze vragen geen inzicht in het levensverhaal. Om te begrijpen hoe de mensen nu in het leven staan is het nodig het levensverhaal te hebben gehoord.

Ik wil die vragen indelen in een aantal clusters

A personalia, basis gegevens: (1)

B leven tot aan WO2, WO2 en de nasleep, de periode van het ouder worden (Voor bewoners van Beth Shalom is de opname in Beth Shalom veelal een breekpunt.) (2)

C De band met het jodendom (3,4,5,14,15,16,17)

D De fysieke, sociale en geestelijke conditie waarin/waaronder men leeft. De hoeveelheid zorg die men krijgt. (6 t/m 12)

E De hoeveelheid zorg die men graag zou zien. (18 t/m 21)

We zullen hieronder de antwoorden op clusters B tot en met E schematisch weergeven. Voor iedere cluster is in het kort het antwoord samengevat

De term traditioneel wil zeggen dat iemand aangegeven heeft met vieringen mee te doen.
De term behoudend geeft aan dat iemand ook een gedeeltelijk orthodoxe leefwijze volgt.

Het overzicht

Terug naar boven

Flitsen:
In de gesprekken zijn een aantal boeiende opmerkingen gemaakt. Alhoewel niet representatief geven ze ergens wel de sfeer aan waarin de ouderen leven. Ter vervolmaking van het beeld volgen hier een aantal van die opmerkingen. Uiteraard stond ook hier de privacy voorop. Het is niet na te gaan of het om een dame of een heer gaat. Een aantal te persoonlijke details zijn weggelaten of aangepast.

1 In de zomer was ik een keer in een winkel ik had een overhemd aan met korte mouwen. Iemand kwam de winkel binnen en vroeg mij wat heeft u daar voor getallen op uw arm staan. Ik zei: dat is in ieder geval geen telefoonnummer.

2 Ik weet niet wat er bij mensen voor levensvragen leven, mensen zijn zoveel op zichzelf..................................

3 Er zijn heel veel mensen die neerkijken op mensen die religieus zijn. Op een van de feestdagen was er een rabbijn om de viering te doen. Ik hoorde een andere bewoner tegen hem zeggen. Meneer als u zich zo kleedt kunt u beter naar Isra ë l gaan

4 Ik ken iemand hier in het huis die altijd om heel vroeg naar bed gaat. Ik ga later. Eens vroeg ik haar waarom doe je dat toch? Doe je dat uit eenzaamheid? Het antwoord was ja.

5 Was ik maar een tweede Max Tailleur geweest dan had ik de tsores misschien met een grapje kunnen oplossen

6 Na de oorlog leefde ik in een moeilijke wereld. Mensen die vroeger rijk waren, waren nu arm. Van adolescent moest ik opeens volwassen zijn en zorgen voor mijn ouders, ik moest hen opvangen.

7 Mensen hebben leren leven met hun problemen. Het is allemaal maatwerk. Ik denk dat het goed is voor mensen als ze ongedwongen met iemand kunnen praten. Misschien niet gegoten in de vorm van therapie maar als geestelijke verzorging.

8 Ik ben heel blij met de activiteiten van de joodse gemeenten en van de gemeenschap. Dat geeft me een jiddisch gevoel. Ook ontmoet ik daardoor allerlei mensen. Dat geeft ook een stuk zingeving. Hierdoor voel ik dat ik van afgedwaald zijn weer terugkom.

9 In de nacht komt soms alles weer naar boven. Dan kan ik daar overdag niet over praten. Dan blijf ik het liefst alleen, maar dan ben ik wel weer heel eenzaam.

10 Soms voel ik wel een enorme afstand tussen mij en de orthodoxen. Zou u het dan misschien fijn vinden als u over dat drempeltje zou worden geholpen. Nee zo is het goed, ik hoef niet.

11 Ik weet niet goed wat ik moet doen met de contacten met andere mensen. Ik ben bang dat als mijn verwachtingen te hoog worden dat ik daarna dan weer teleurgesteld wordt. Daarom zet ik ook niet te veel in op relaties met anderen.

Terug naar boven

Samenvatting
Samenvattend kan het volgende gesteld worden

• Voor zover de geïnterviewden in Bet Shalom wonen is het overgrote deel tevreden over de in Bet Shalom geboden fysieke zorg

• Men kijkt meer of minder gelukkig c.q. tevreden terug op het leven. De WO2 speelt een grote rol.

• Men apprecieert de geestelijke en religieuze zorg die geboden wordt. Hierbij denken we aan vieringen , sjioeriem maar ook een heel scala van mensen die sociale pastorale en/of maatschappelijke zorg verleent. Velen kijken daar echt naar uit.

• Een meerderheid van de ge ï nterviewden geeft aan behoefte te hebben aan een vertrouwenspersoon die beschikbaar is voor gesprekken over zingevings- en existentiele vragen. Een minderheid geeft aan geen behoefte te hebben aan zo een persoon. Een derde groep ook een minderheid heeft impliciet toch wel behoefte aan zo een vertrouwenspersoon, gezien hetgeen in de interviews is verteld. Deze vertrouwenspersoon zou na enige tijd vanzelf die rol krijgen toebedeeld mits hij/zij maar dat vertrouwen kan opwekken.

• In Beth Shalom leven joodse mensen van allerlei verschillende joodse achtergronden in één gebouw samen. De gebruikelijke wrijvingen in de grote joodse wereld buiten Beth Shalom vindt men daar ook terug. Daarnaast en heel duidelijk aanwezig is er de wens samen een leefgemeenschap te maken waarin de aandacht toch vooral moet uitgaan naar wat samen bindt en niet naar wat de mensen scheidt. In deze gemeenschap moet iedereen een plek hebben en moet er wederzijds respect zijn. Daar waar dit nog verbeterd moet worden ligt een taak.

• Er is geen duidelijke relatie te trekken dus de mate van religiositeit en de zorgbehoefte. Orthodoxen voel zich soms ook wel eenzaam en niet begrepen in relatie tot de grote groep.

• Zorgverleners doen er goed aan om te kijken of in een gesprek met een oudere een expliciete al dan niet een impliciete hulpvraag wordt gedaan.

• In veel verzorgingskringen is sprake van een gestructureerde kijk naar de levensloop in samenspel met een geestelijk verzorger c.q. pastoraal werker. In de gesprekken is niet aangegeven dat hierin wordt voorzien. Gezien de achtergrond van de ouderen en de te verwachten “issues” die bij hen (zullen gaan) spelen bij het einde van het leven lijkt het aanbieden van dit stuk zorg geen overbodige luxe. Het feit dat velen niet die personen in hun naaste omgeving hebben die hun tot steun kunnen zijn in deze fase is des te meer reden om dit gestructureerd op te zetten

• De (joodse) gemeenschap dient er voor te zorgen dat de financiering van de werkzaamheden van de onder 4 genoemde zorgverlener rond komt. Het is een verplichting naar een generatie die heel veel diepe wonden heeft en daar ook nog dagelijks aan lijdt.

S. K.
Maart 2010/Adar 5770

Terug naar boven